Η μετατόπιση της ισορροπίας δυνάμεων στον Νότιο Καύκασο μετά την κατάπαυση του πυρός στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ στις 10 Νοεμβρίου 2020 οδήγησε σε μια δυσμενή κατάσταση όχι μόνο για την Αρμενία αλλά και για το Ιράν.
Γράφει ο Yeghia Tashjian
Με πληροφορίες από new.thecradle.co
Παρά την ενεργό εμπλοκή της Τεχεράνης στην περιοχή, Ιρανοί εμπειρογνώμονες και πολιτικοί έχουν εκφράσει την απογοήτευσή τους για το γεγονός ότι οι ανησυχίες τους αγνοούνται από τους Ρώσους που έχουν ειρηνευτική παρουσία εκεί ως αποτέλεσμα της συμφωνίας κατάπαυσης του πυρός στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Ορισμένοι παρατηρητές έχουν φτάσει στο σημείο να επικρίνουν δημοσίως τη Μόσχα ότι εργάζεται κατά των ιρανικών συμφερόντων συνεργαζόμενη στενά με την Τουρκία, ενώ παραβλέπει την επελαύνουσα ισραηλινή απειλή. Κατά συνέπεια, υπήρξαν εκκλήσεις για την αναπαραγωγή της κοινής εμπειρίας της ρωσο-ιρανικής συνεργασίας που παρατηρήθηκε στη Συρία, προκειμένου να αποφευχθεί μια “μεγάλη καταστροφή” στον Νότιο Καύκασο.
Στο άρθρο του με τίτλο “Ρωσία και Ιράν αποκλίνουν στον Νότιο Καύκασο”, ο Ιρανός ειδικός στον Νότιο Καύκασο Vali Kaleji υποστήριξε ότι παρά την παρόμοια οπτική της Τεχεράνης και της Μόσχας για τη σύγκρουση μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν, οι δύο χώρες έχουν αποκλίνει όταν πρόκειται για τον εξαιρετικά αμφιλεγόμενο “Διάδρομο Zangezur”, τον αντίκτυπό του στα αρμενο-ιρανικά σύνορα και τις σχέσεις του Ισραήλ με το Αζερμπαϊτζάν.
Επιπλέον, μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία, η Ρωσία έχει αποστασιοποιηθεί από τις εξελίξεις στην περιοχή, αφήνοντας την Αρμενία μόνη της να αντιμετωπίσει τον άξονα Τουρκίας-Αζερμπαϊτζάν-Ισραήλ. Η κατάσταση αυτή έχει δημιουργήσει ένα δίλημμα ασφάλειας και στρατηγικής για το Ιράν κατά μήκος ολόκληρων των βορειοδυτικών συνόρων του.
Σύμφωνα με τον Kaleji, υπάρχουν τρία βασικά σημεία αντιπαράθεσης μεταξύ της Τεχεράνης και της Μόσχας. Πρώτον, είναι οι επιφυλάξεις του Ιράν σχετικά με την πέμπτη παράγραφο της τριμερούς δήλωσης, η οποία ζητά τη δημιουργία ειρηνευτικών δυνάμεων και ενός κοινού ρωσοτουρκικού κέντρου παρακολούθησης στο Αγκντάμ. Το Ιράν δεν συμμετείχε στην αποστολή αυτή, ενώ η Τουρκία, που δεν αναφέρεται ρητά στη συμφωνία, υπέγραψε μνημόνιο κατανόησης με τη Μόσχα για τη δημιουργία του κοινού κέντρου. Ο αποκλεισμός του Ιράν από αυτές τις αποφάσεις, παρά το γεγονός ότι οι ανησυχίες της Τεχεράνης για την εθνική ασφάλεια επηρεάζονται άμεσα από τον πόλεμο στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, κατέδειξε “την ετοιμότητα της Ρωσίας να αγνοήσει τα ιρανικά συμφέροντα” στην περιοχή.
Δεύτερον, υπάρχει μια ανησυχητική ασάφεια από το Κρεμλίνο σχετικά με τη δημιουργία του εξαιρετικά ευαίσθητου έργου του διαδρόμου Zangezur. Το Μπακού στοχεύει στην καθιέρωση μιας αδιάλειπτης και εξωεδαφικής σύνδεσης μεταξύ του ίδιου του Αζερμπαϊτζάν και του αποκλεισμού του Ναχιτσεβάν. Η θέση της Ρωσίας για το έργο αυτό παραμένει ασαφής, με ορισμένους υψηλόβαθμους αξιωματούχους να αγνοούν τον όρο “διάδρομος”, ενώ άλλοι υποστηρίζουν τη δημιουργία του.
Τόσο το Ιράν όσο και η Αρμενία παραμένουν επιφυλακτικοί ως προς τον απώτερο στόχο της Ρωσίας να ελέγξει αυτές τις διαδρομές και να τους παραχωρήσει ένα ιδιαίτερο καθεστώς. Οι ανησυχίες του Ιράν απορρέουν από το γεγονός ότι το Αζερμπαϊτζάν σκοπεύει να αποκόψει τα σύνορα Αρμενίας-Ιράν, απομονώνοντας ουσιαστικά το Ιράν και φέρνοντας ενδεχομένως το ΝΑΤΟ στα βόρεια σύνορα του Ιράν. Ο πρόεδρος του Αζερμπαϊτζάν Ιλχάμ Αλίγιεφ έχει απειλήσει ακόμη και με χρήση βίας εάν το Ερεβάν δεν παράσχει τον επιθυμητό διάδρομο.
Τρίτον, είναι η παθητική στάση της Μόσχας έναντι του ρόλου του Ισραήλ στην περιοχή, η οποία έχει προκαλέσει σοβαρές ανησυχίες στην Τεχεράνη. Ο Kaleji υποστηρίζει ότι ενώ το Ιράν ανησυχεί βαθιά για τη διείσδυση του ισραηλινού στρατού και των μυστικών υπηρεσιών στην περιοχή, συμπεριλαμβανομένης της απειλής που συνιστούν τα ισραηλινά μη επανδρωμένα αεροσκάφη που στοχεύουν τις ιρανικές πυρηνικές εγκαταστάσεις και δολοφονούν επιστήμονες, η Μόσχα έχει κάνει τα στραβά μάτια.
Επιπλέον, “η Ρωσία έχει υιοθετήσει μια προσέγγιση για την παρουσία του Ισραήλ στον Νότιο Καύκασο που είναι παρόμοια με εκείνη στη Συρία, η οποία σίγουρα δεν είναι ευνοϊκή για την Τεχεράνη”, υποστηρίζει ο Ιρανός εμπειρογνώμονας.
Τα κίνητρα της Μόσχας και τα συμφέροντα του Ιράν
Αντίθετα, ο Dr. Ehsan Movahedian, καθηγητής διεθνών σχέσεων στο Πανεπιστήμιο ATU της Τεχεράνης, πιστεύει ότι η Ρωσία δεν έχει καμία πρόθεση να επιτρέψει στο Ιράν να ασκήσει επιρροή στον Καύκασο και την Κεντρική Ασία.
Αντιθέτως, υποστηρίζει, η Ρωσία προτιμά να αλληλεπιδρά αποκλειστικά με την Τουρκία σε αυτές τις περιοχές. Ο Movahedian λέει στο The Cradle ότι το κίνητρο της Ρωσίας πηγάζει από την ανάγκη της Άγκυρας να παρακάμψει τις δυτικές κυρώσεις, να διευκολύνει τις πωλήσεις ενέργειας και να εξασφαλίσει πρόσβαση στη Μεσόγειο Θάλασσα μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία.
Όμως η στάση της Ρωσίας θέτει σε κίνδυνο τα συμφέροντα του Ιράν, ιδιαίτερα στον Καύκασο, όπου το ΝΑΤΟ και το Ισραήλ έχουν ήδη εγκαταστήσει παρουσία, οδηγώντας σε προκλήσεις σε θέματα ασφάλειας, πολιτικής και πολιτιστικής φύσης τόσο για τη Ρωσία όσο και για το Ιράν.
Σύμφωνα με τον Movahedian, η Ρωσία έχει κάνει κακό υπολογισμό, καθώς δεν αναγνωρίζει ότι η κατάσταση στον Νότιο Καύκασο έχει επιδεινωθεί σημαντικά λόγω της ενασχόλησης του Κρεμλίνου με τον πόλεμο στην Ουκρανία και της ευκαιρίας που αυτό έχει παρουσιάσει για δυτική παρέμβαση στην περιοχή.
Εκμεταλλευόμενη αυτό το κενό εξουσίας, η Τουρκιά προωθεί τα συμφέροντα τόσο του ΝΑΤΟ όσο και του Ισραήλ στον Νότιο Καύκασο. Επομένως, κάθε φορά που οι Ρώσοι δίνουν προτεραιότητα μόνο στις δικές τους φιλοδοξίες στον Νότιο Καύκασο και αποκλείουν το Ιράν από σημαντικές αποφάσεις, η θέση και η επιρροή της ίδιας της Μόσχας στην περιοχή θα μειωθεί τελικά.
Ο Movahedian τονίζει επίσης τον συνεχιζόμενο αποκλεισμό του διαδρόμου Lachin ως ένδειξη αδυναμίας της Ρωσίας. Διερωτάται πώς η Μόσχα, που δεν είναι σε θέση να ξεμπλοκάρει τον διάδρομο Lachin, μπορεί να εγγυηθεί την ασφάλεια των εμπορικών οδών στην περιοχή, ειδικά στο Syunik, όπως αναφέρεται στην τριμερή δήλωση. Εάν οι Ρώσοι δεν μπορούν να διασφαλίσουν αυτές τις πιο βασικές διαδρομές, πώς μπορούν τότε να εμποδίσουν την Τουρκία και το ΝΑΤΟ να πάρουν τον έλεγχο σημαντικών εμπορικών διαδρόμων – γεγονός που αναγνωρίζεται στην Τεχεράνη, αλλά προφανώς όχι στη Μόσχα.
Προειδοποίηση προς τη Μόσχα: Αναποτελεσματική εξωτερική πολιτική στον Νότιο Καύκασο.
Σε πρόσφατο άρθρο του στις 12 Ιουλίου, ο Ali Akbar Velayati, πρώην υπουργός Εξωτερικών του Ιράν, εξέφρασε ανησυχία και απηύθυνε προειδοποίηση προς τη Μόσχα σχετικά με την αναποτελεσματική εξωτερική πολιτική της στον Νότιο Καύκασο.
Ο Velayati αμφισβητεί τις πραγματικές προθέσεις του Αζερμπαϊτζάν και της Τουρκίας, είτε πρόκειται για τη δημιουργία μιας οδού διέλευσης μέσω της Αρμενίας για το εμπόριο, το φυσικό αέριο και την ανταλλαγή ηλεκτρικής ενέργειας, είτε, στην πραγματικότητα, για την παραβίαση της κυριαρχίας της Αρμενίας και την αποκοπή των ιρανο-αζερμπαϊτζάνικων συνόρων.
Υποστηρίζει ότι τα στοιχεία δείχνουν πλέον ότι η απώτερη φιλοδοξία τους είναι να χωρίσουν την Αρμενία σε δύο μέρη, να αποκόψουν τον ιστορικό δεσμό μεταξύ του Ιράν και της Αρμενίας, ο οποίος χρονολογείται από την αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών και της Παρθίας, και να περιορίσουν τη σύνδεση του Ιράν με τον έξω κόσμο, τον Βόρειο Καύκασο, τη Ρωσία και την Ευρώπη. Ο βετεράνος Ιρανός διπλωμάτης προειδοποιεί περαιτέρω:
“Η ισχυρή υποψία είναι ότι η διάλυση της σύνδεσης μεταξύ Κωνσταντινούπολης και Σιντζιάνγκ και όχι η εγκαθίδρυση ενός φανταστικού κόσμου που ονομάζεται παντουρκισμός, δεδομένου του εύρους των επαφών της Τουρκίας με το ΝΑΤΟ, θα οδηγήσει στο σχηματισμό μιας λωρίδας που θα περικυκλώνει το Ιράν από το βορρά και τη Ρωσία στο νότο και θα επεκτείνει την επιρροή του ΝΑΤΟ στην περιοχή”.
Παγίωση του άξονα Ισραήλ-Τουρκίας-Αζερμπαϊτζάν
Αυτές οι ανησυχίες που εκφράζονται από Ιρανούς εμπειρογνώμονες και πολιτικούς αντανακλούν την αυξανόμενη ανησυχία της Τεχεράνης για την κατάσταση στον Νότιο Καύκασο. Αναγνωρίζουν ότι το Ιράν από μόνο του δεν μπορεί να αναχαιτίσει την ισραηλινή, τουρκική και νατοϊκή διείσδυση στην περιοχή και ως εκ τούτου τονίζουν τη σημασία του να αναλάβει δράση η Ρωσία και να χαράξει κάποιες κόκκινες γραμμές.
Η εστίαση της Ρωσίας, επισημαίνουν, έχει μετατοπιστεί μακριά από τον Νότιο Καύκασο – λόγω του αντιπερισπασμού της με την Ουκρανία – ενώ ενισχύει τις οικονομικές σχέσεις και τη διαμετακόμιση μεταφορών με την Τουρκία και το Αζερμπαϊτζάν μέσω του Διεθνούς Διαδρόμου Μεταφορών Βορρά-Νότου (INSTC).
Ως αποτέλεσμα αυτού του πολιτικού κενού, ένας άξονας Ισραήλ-Τουρκίας-Αζερμπαϊτζάν εδραιώνεται στην περιοχή, γεγονός που έχει “κάνει το Ιράν να ανησυχεί εξαιρετικά για τις γεωπολιτικές αλλαγές, την ισορροπία δυνάμεων και την αλλαγή των διεθνών συνόρων στην περιοχή”, λέει ο Kaleji.
Όταν το Ιράν σχεδίασε στρατιωτικές ασκήσεις στα βόρεια σύνορά του με το Αζερμπαϊτζάν, ο Ρώσος υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ εξέφρασε την αντίθεση της χώρας του στη στρατιωτική άσκηση. Σύμφωνα με Ιρανούς εμπειρογνώμονες, οι Ρώσοι ανησυχούσαν ότι οι ιρανικές ασκήσεις και η εμπλοκή της Τεχεράνης στη σύγκρουση Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν θα περιπλέξουν περαιτέρω την περιοχή.
Ανατροπή της ισορροπίας ισχύος
Παρά τις προκλήσεις, Ιρανοί εμπειρογνώμονες και πολιτικοί κάλεσαν τη Ρωσία να αναπαράγει την εμπειρία της κοινής συνεργασίας τους στη Συρία, εκπαιδεύοντας Αρμένιους στρατιώτες στον Νότιο Καύκασο. Εάν η Ρωσία συνεχίσει την τρέχουσα πορεία της αγνοώντας τις κρίσιμες εξελίξεις στον Νότιο Καύκασο, ορισμένοι Ιρανοί προειδοποιούν ότι η Τεχεράνη μπορεί να αναγκαστεί να αναλάβει δράση για να ταρακουνήσει τη Μόσχα, όπως η παρεμπόδιση της πρόσβασής της στον Περσικό Κόλπο.
Για να διασφαλίσουν τα εθνικά τους συμφέροντα και να αποτρέψουν μια πιθανή καταστροφή στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ που θα μπορούσε να επεκταθεί σε γειτονικές περιοχές, τόσο η Τεχεράνη όσο και η Μόσχα πρέπει να συντονιστούν με το Ερεβάν, ακόμη και αν δεν εμπιστεύονται τις σημερινές αρμενικές αρχές στο τιμόνι.
Εάν το τουρκο-αζερμπαϊτζανικό-ισραηλινό σχέδιο επιτύχει στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, μπορεί να είναι πολύ αργά για τη Μόσχα και την Τεχεράνη να αντιστρέψουν την περιφερειακή ισορροπία δυνάμεων. Το Ερεβάν θα μπορούσε να κατηγορήσει ευθέως τη Μόσχα ότι εγκαταλείπει τις υποχρεώσεις της και ενδεχομένως να μετατοπιστεί προς τη Δύση, φέρνοντας τόσο τη Μόσχα όσο και την Τεχεράνη σε πολιτικά δύσκολη θέση.
Για να αποφευχθεί ένα τέτοιο σενάριο, η Μόσχα πρέπει να δώσει προτεραιότητα στην απεμπλοκή του διαδρόμου Λατσίν, να διασφαλίσει τη φυσική ασφάλεια των Αρμενίων στη μη αναγνωρισμένη δημοκρατία και να λάβει υπόψη της τις ανησυχίες του Ιράν για την εθνική ασφάλεια – οι οποίες τέμνονται όλο και περισσότερο με τη Μόσχα.