Την επόμενη φορά που θα δυσκολευτείτε να λύσετε έναν δύσκολο γρίφο, σκεφτείτε να ρωτήσετε μια κοντινή μέλισσα.
Μια νέα μελέτη στο περιοδικό PLOS Biology διαπιστώνει ότι αυτά τα ταπεινά έντομα μπορούν πράγματι να μάθουν να λύνουν γρίφους το ένα από το άλλο, γεγονός που υποδηλώνει ότι ακόμη και ορισμένα ασπόνδυλα όπως αυτά τα κοινωνικά έντομα έχουν την ικανότητα για αυτό που εμείς οι άνθρωποι αποκαλούμε “κουλτούρα”.
“Αυτά τα πλάσματα είναι πραγματικά απίστευτα. Είναι πραγματικά, πραγματικά καλά στη μάθηση παρά το γεγονός ότι έχουν αυτούς τους μικροσκοπικούς, μικροσκοπικούς εγκεφάλους”, λέει η Alice Bridges, οικολόγος συμπεριφοράς στο Πανεπιστήμιο Anglia Ruskin στην Αγγλία.
Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, έχει συγκεντρωθεί ένας αυξανόμενος όγκος στοιχείων που δείχνουν ότι ζώα όπως οι χιμπατζήδες και τα πουλιά παρουσιάζουν ενδείξεις πολιτισμού, “με τον οποίο εννοούμε πραγματικά απλώς ότι τα ζώα μαθαίνουν το ένα από το άλλο”, λέει ο Andy Whiten, γνωστικός ηθολόγος που μελετά τα μυαλά των άγριων ζώων στο Πανεπιστήμιο του St Andrews στη Σκωτία. Αυτή η μάθηση μπορεί να κυμαίνεται από την πλοήγηση σε μια μεταναστευτική διαδρομή μέχρι τη χρήση ενός εργαλείου για την πρόσβαση σε μια συγκεκριμένη τροφή.
“Αν αυτό που μαθαίνουν διαρκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα”, λέει ο Whiten, “τότε θα μπορούσαμε να είμαστε έτοιμοι να το ονομάσουμε παράδοση”. Και ο πολιτισμός αποτελείται από πολλαπλές παραδόσεις”.
Αυτές οι συμπεριφορές τείνουν να μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά. Το ίδιο συμβαίνει και με τους ανθρώπους. Κάποιοι από εμάς μαθαίνουν από πιο έμπειρα άτομα πώς να φτιάχνουν σούπα με ματζό μπάλες ή να χορεύουν merengue, και στη συνέχεια το μεταδίδουν στα παιδιά τους.
Ο Whiten παρομοιάζει την κουλτούρα με μια δεύτερη, πιο ευέλικτη μορφή κληρονομικότητας.
Ο Bridges συμφωνεί. “Στην πραγματικότητα λειτουργεί πολύ πιο γρήγορα” από τη γενετική κληρονομικότητα, λέει, “επειδή μπορείς να μάθεις μια νέα συμπεριφορά για να ξεπεράσεις ένα πρόβλημα από κάποιον άλλον”.
Δεδομένου ότι η κουλτούρα μπορεί να είναι απίστευτα χρήσιμη για ένα είδος και φαίνεται να είναι όλο και πιο κοινή σε όλο το ζωικό βασίλειο, η Bridges αναρωτήθηκε αν οι μέλισσες μπορεί να έχουν την ικανότητα αυτή.
“Κανείς δεν είχε σκεφτεί πραγματικά να την εξετάσει στα ασπόνδυλα πριν”, λέει. Ούτε καν στις μέλισσες, οι οποίες είναι κοινωνικά έντομα που περνούν πολύ χρόνο μαζί. “Έχουν μερικά από τα πιο περίπλοκα, πολύπλοκα ρεπερτόρια συμπεριφοράς στο ζωικό βασίλειο. Ωστόσο, οι άνθρωποι υποθέτουν ότι αυτά καθοδηγούνται κυρίως από έμφυτους παράγοντες”.
Ο Bridges θέλησε να τους αποδείξει ότι έκαναν λάθος.
Για να μελετήσει την καλλιέργεια σε μέλισσες στο εργαστήριο, έπρεπε πρώτα να εκπαιδεύσει μερικές εργατικές μέλισσες να εκτελέσουν μια νέα συμπεριφορά. Επέλεξε την επίλυση ενός κουτιού παζλ.
“Αλλά η προσπάθεια να σχεδιάσουμε αυτό το κουτί ήταν κάπως τρελή, επειδή οι μέλισσες είναι πραγματικά, πραγματικά έξυπνες, μερικές φορές απογοητευτικά έξυπνες”, εξηγεί η Bridges. “Ψάχνουν πάντα για μια πιο αποτελεσματική λύση και πάντα δεν είναι αυτή που θέλεις”.
Οι μέλισσες πάντα “χακάριζαν” το παζλ, για παράδειγμα, περνώντας μέσα από ακούσια κενά της συσκευής για να φτάσουν στο γευστικό έπαθλο που υπήρχε μέσα.
Τελικά, οι Bridges κατέληξαν σε ένα σχέδιο που οι μέλισσες έπρεπε να παίξουν στα ίσια. Κρατάει ψηλά το αποτέλεσμα.
“Βασικά, το κατασκεύασα από τρυβλία Petri”, λέει θριαμβευτικά. Η βάση του τρυβλίου Petri περιείχε την ανταμοιβή: μια σταγόνα σούπερ γλυκού ζαχαρόνερου. Η Bridges έκοψε μια μικρή τρύπα στο καπάκι “για να σχηματίσει μια περιστρεφόμενη κορυφή που μπορεί να περιστρέφεται πιέζοντας είτε αυτή την κόκκινη καρτέλα δεξιόστροφα είτε την μπλε καρτέλα αριστερόστροφα”.
Οι μέλισσες μαθαίνουν να λύνουν παζλ, δείτε το Βίντεο…
Εκπαίδευσε μερικές μέλισσες να χτυπάνε με το κεφάλι την κόκκινη καρτέλα για να πάρουν το ζαχαρόνερο και εκπαίδευσε άλλες να σπρώχνουν την μπλε καρτέλα. Στη συνέχεια, η Bridges τοποθέτησε αυτές τις εκπαιδευτικές μέλισσες μέσα σε διαφορετικές αποικίες, μαζί με τα κουτιά παζλ.
Δεν ήταν μόνο διασκέδαση και παιχνίδια: Το πείραγμα με όλες αυτές τις μέλισσες είχε ως αποτέλεσμα ο Bridges να τσιμπήσει πολλές φορές. Το τέταρτο τσίμπημα την έστειλε στο νοσοκομείο με αναφυλαξία.
“Έτσι έπρεπε να φορέσω μια στολή μελισσών μετά από αυτό κατά τη διάρκεια ενός καύσωνα για να κάνω τα πειράματα, πράγμα που ήταν άθλιο”, γελάει. “Συνήθιζα να βάζω έναν μικρό ηλεκτρονικό ανεμιστήρα μέσα στην κουκούλα”.
Η Bridges επέμεινε, ωστόσο, και το πείραμα έπαιξε τελικά από μόνο του. Στις αποικίες όπου η μέλισσα-διδάσκαλος είχε μάθει αρχικά να σπρώχνει την κόκκινη καρτέλα, οι άλλες μέλισσες της αποικίας συνήθως έσπρωχναν την κόκκινη καρτέλα. Στις αποικίες όπου η μέλισσα-διδάσκαλος είχε εκπαιδευτεί να σπρώχνει την μπλε καρτέλα, οι υπόλοιπες μέλισσες έτειναν να κάνουν το ίδιο.
“Διαπιστώσαμε ότι οι συμπεριφορές εξαπλώθηκαν μεταξύ των αποικιών”, λέει η ίδια. “Αντέγραφαν τη συμπεριφορά των επιδεικτών ακόμη και όταν κατά καιρούς ανακάλυπταν ότι μπορούσαν να κάνουν την εναλλακτική λύση”.
Στις αποικίες ελέγχου όπου δεν υπήρχαν δάσκαλοι, οι μέλισσες μάθαιναν μερικές φορές πώς να ανοίγουν τα κουτιά, αλλά ποτέ τόσο αποτελεσματικά και αξιόπιστα. “Οι περισσότερες από αυτές το έκαναν μία ή δύο φορές και μετά ποτέ ξανά”, εξηγεί ο Bridges. “Ίσως [δεν είχαν] καταλάβει τι είχαν κάνει ή δεν είχαν κάνει ακριβώς τη σύνδεση μεταξύ της συμπεριφοράς τους και της ανταμοιβής”.
Το συμπέρασμα, αναφέρουν η Bridges και οι συνάδελφοί της στο Πανεπιστήμιο Queen Mary στη νέα μελέτη τους που δημοσιεύεται σήμερα, είναι ότι οι μέλισσες μπορούν να μεταδώσουν ορισμένες συμπεριφορές – πολιτισμικά.
“Διδαχθήκαμε ότι πολλές από τις συμπεριφορές των εντόμων ήταν κατά κάποιο τρόπο καλωδιωμένες”, λέει η Jessica Ware, εντομολόγος στο Αμερικανικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, η οποία δεν συμμετείχε στην έρευνα. “Και αυτό που κάνει αυτή η εργασία είναι να το ανατρέψει αυτό. Θέλω να πω, ποιος ξέρει τι είναι ικανές να κάνουν οι ακρίδες – ή η ταπεινή κατσαρίδα”.
Επειδή οι αποικίες των μελισσών καταρρέουν πριν από τον χειμώνα, υπάρχει μικρή πιθανότητα μια παράδοση να περάσει από γενιά σε γενιά. Έτσι, ο Bridges σχεδιάζει μελλοντικές εργασίες σε έντομα που ζουν σε αποικίες που διαρκούν για χρόνια, όπως οι μέλισσες χωρίς ασιτία.
Φυσικά, η κουλτούρα των εντόμων μπορεί να μοιάζει μάλλον διαφορετική από την κουλτούρα που παρατηρείται μεταξύ άλλων ζώων, ιδίως των ανθρώπων. Είναι θέμα βαθμού, λέει ο Whiten, ο οποίος δεν συμμετείχε ούτε στη μελέτη. “Οι κουλτούρες διαφέρουν πάρα πολύ μεταξύ των ειδών με τρόπους που νομίζω ότι έχουν διαφορετικές επιπτώσεις στην πολυπλοκότητα των εγκεφάλων που εμπλέκονται”, λέει.
Παρ’ όλα αυτά, η Bridges υποστηρίζει ότι η εργασία της με τις μέλισσες δείχνει ότι ίσως η κουλτούρα δεν είναι τόσο ασυνήθιστη.
“Ίσως δεν απαιτεί πολύ, πολύ πολύπλοκους γνωστικούς μηχανισμούς”, λέει. “Ίσως δεν είναι κάποια κορυφή της νόησης που διαθέτουν μόνο λίγα είδη. Ίσως είναι πραγματικά πολύ διαδεδομένη”.
Ο Ware συμφωνεί.
“Πολλοί από εμάς θεωρούμε τους εαυτούς μας και τους συναδέλφους μας τα πρωτεύοντα θηλαστικά μάλλον ξεχωριστούς… επειδή έχουμε κουλτούρα και μπορούμε να μάθουμε και είμαστε κοινωνικοί”, λέει. Αλλά τώρα που “αποδεικνύεται ότι ακόμη και η μέλισσα έχει επίσης κουλτούρα, αυτή είναι μια άβολη αλήθεια”.
Αυτή η αλήθεια, συνοψίζει ο Whiten, είναι ότι “όλα όσα έχουμε ανακαλύψει για την κουλτούρα των ζώων σημαίνουν ότι η ανθρώπινη κουλτούρα, που κάποτε θεωρούνταν μοναδική”, λέει, “δεν προέκυψε “από το πουθενά”, αλλά προφανώς στηρίχθηκε σε βαθιά εξελικτικά θεμέλια”.
Με πληροφορίες από npr.org
Ακολουθήστε το Sahiel.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.