Η συμπλήρωση είκοσι πέντε χρόνων από τη στρατιωτική επέμβαση του ΝΑΤΟ κατά της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας (ΟΔΓ) τον Μάρτιο-Ιούνιο του 1999 άνοιξε και πάλι το ζήτημα της δυτικής θεμελίωσης της απόσχισης του Κοσσυφοπεδίου από τη Σερβία και της μονομερούς ανακήρυξης οιονεί ανεξαρτησίας του τον Φεβρουάριο του 2008. Το Κοσσυφοπέδιο έγινε το πρώτο και μοναδικό σήμερα ευρωπαϊκό κράτος που κυβερνάται από τους τρομοκράτες πολέμαρχους ως κτήμα ενός κόμματος – τον (αλβανικό) Απελευθερωτικό Στρατό του Κοσσυφοπεδίου (UCK). Αυτό το άρθρο έχει ως στόχο να διερευνήσει τη φύση του πολέμου του ΝΑΤΟ κατά της Γιουγκοσλαβίας το 1999, ο οποίος έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία του πρώτου τρομοκρατικού κράτους στην Ευρώπη – της Δημοκρατίας του Κοσσυφοπεδίου.
Δρ Vladislav B. Sotirovic
Πρώην Καθηγητής Πανεπιστημίου Βίλνιους, Λιθουανία
Ερευνητής στο Κέντρο Γεωστρατηγικών Μελετών Βελιγράδι, Σερβία
Πηγή: www.geostrategy.rs
Τρομοκρατία και ανεξαρτησία του Κοσσυφοπεδίου
Οι τρομοκράτες του UCK με την υποστήριξη των διοικήσεων των ΗΠΑ και της ΕΕ ξεκίνησαν πλήρη βία τον Δεκέμβριο του 1998 με μοναδικό σκοπό να προκαλέσουν τη στρατιωτική επέμβαση του ΝΑΤΟ κατά της ΠΓΔΜ ως προϋπόθεση για την απόσχιση του Κοσσυφοπεδίου από τη Σερβία που ελπίζουμε να ακολουθηθεί από διεθνώς αναγνωρισμένη ανεξαρτησία. Για να επιλυθεί επιτέλους το “Ζήτημα του Κοσσυφοπεδίου” υπέρ των Αλβανών, η αμερικανική κυβέρνηση Κλίντον έφερε τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές να διαπραγματευτούν επίσημα στο γαλλικό κάστρο του Ραμπουιγιέ στη Γαλλία τον Φεβρουάριο του 1999, αλλά στην πραγματικότητα να επιβάλει τελεσίγραφο στη Σερβία να αποδεχθεί την de facto απόσχιση του Κοσσυφοπεδίου. Παρόλο που το τελεσίγραφο του Ραμπουγιέ de iure αναγνώριζε την εδαφική ακεραιότητα της Σερβίας, τον αφοπλισμό του τρομοκρατικού UCK και δεν ανέφερε την ανεξαρτησία του Κοσσυφοπεδίου από τη Σερβία, καθώς οι όροι της τελικής συμφωνίας ήταν στην ουσία ιδιαίτερα ευνοϊκοί για τον UCK και το αποσχιστικό του σχέδιο για ανεξάρτητο Κόσοβο, η Σερβία απλά τους απέρριψε. Η απάντηση των ΗΠΑ ήταν μια στρατιωτική δράση υπό την ηγεσία του ΝΑΤΟ ως “ανθρωπιστική επέμβαση”, προκειμένου να στηρίξουν άμεσα τον αλβανικό αυτονομισμό του Κοσσυφοπεδίου. Ως εκ τούτου, στις 24 Μαρτίου 1999 το ΝΑΤΟ ξεκίνησε τη στρατιωτική του επιχείρηση κατά της ΟΔΓ, η οποία διήρκεσε μέχρι τις 10 Ιουνίου 1999. Το γιατί δεν ζητήθηκε η έγκριση της επιχείρησης από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ είναι σαφές από την ακόλουθη εξήγηση:
“Γνωρίζοντας ότι η Ρωσία θα ασκούσε βέτο σε οποιαδήποτε προσπάθεια να λάβει την υποστήριξη του ΟΗΕ για στρατιωτική δράση, το ΝΑΤΟ εξαπέλυσε αεροπορικές επιδρομές κατά των σερβικών δυνάμεων το 1999, υποστηρίζοντας ουσιαστικά τους Αλβανούς αντάρτες του Κοσσυφοπεδίου”.i
Το κρίσιμο χαρακτηριστικό αυτής της επιχείρησης ήταν ένας βάρβαρος, καταναγκαστικός, απάνθρωπος, παράνομος και πάνω απ’ όλα ανελέητος βομβαρδισμός της Σερβίας για σχεδόν τρεις μήνες. Παρ’ όλα αυτά, η στρατιωτική επέμβαση του ΝΑΤΟ κατά της ΟΔΓ – Επιχείρηση Συμμαχική Δύναμη, προπαγανδίστηκε από τους υποστηρικτές της ως μια καθαρά ανθρωπιστική επιχείρηση, αναγνωρίζεται από πολλούς δυτικούς και άλλους μελετητές ότι οι ΗΠΑ και τα κράτη-πελάτες του ΝΑΤΟ είχαν κυρίως πολιτικούς και γεωστρατηγικούς στόχους που τους οδήγησαν σε αυτή τη στρατιωτική δράση.
Η νομιμότητα της επέμβασης με τους βάναυσους καταναγκαστικούς βομβαρδισμούς τόσο στρατιωτικών όσο και πολιτικών στόχων στην επαρχία του Κοσσυφοπεδίου και στην υπόλοιπη Σερβία έγινε αμέσως αμφιλεγόμενη, καθώς το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ δεν ενέκρινε τη δράση. Σίγουρα, η ενέργεια ήταν παράνομη σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, αλλά δικαιολογήθηκε επίσημα από την αμερικανική κυβέρνηση και τον εκπρόσωπο του ΝΑΤΟ ως νόμιμη για τον λόγο ότι ήταν αναπόφευκτη καθώς είχαν εξαντληθεί όλες οι διπλωματικές επιλογές για να σταματήσει ο πόλεμος. Ωστόσο, η συνέχιση της στρατιωτικής σύγκρουσης στο Κοσσυφοπέδιο μεταξύ του UCK και των κρατικών δυνάμεων ασφαλείας της Σερβίας θα απειλούσε να προκαλέσει ανθρωπιστική καταστροφή και να δημιουργήσει πολιτική αστάθεια στην περιοχή των Βαλκανίων. Ως εκ τούτου, “στο πλαίσιο των φόβων για “εθνοκάθαρση” του αλβανικού πληθυσμού, εκτελέστηκε μια εκστρατεία αεροπορικών επιδρομών, η οποία διεξήχθη από τις δυνάμεις του ΝΑΤΟ υπό την ηγεσία των ΗΠΑ “ii με τελικό αποτέλεσμα την αποχώρηση των σερβικών δυνάμεων και της διοίκησης από την επαρχία: αυτή ακριβώς ήταν η βασική απαίτηση του τελεσιγράφου του Ραμπουγιέ.
Είναι ζωτικής σημασίας να τονίσουμε τουλάχιστον πέντε γεγονότα για να κατανοήσουμε σωστά τη φύση και τους στόχους της στρατιωτικής επέμβασης του ΝΑΤΟ κατά της Σερβίας και του Μαυροβουνίου το 1999:
1) Βομβαρδίστηκε μόνο η σερβική πλευρά που εμπλέκεται στη σύγκρουση στο Κοσσυφοπέδιο, ενώ ο UCK επιτρεπόταν και μάλιστα χρηματοδοτούνταν πλήρως να συνεχίσει τις τρομοκρατικές του δραστηριότητες είτε εναντίον των δυνάμεων ασφαλείας της Σερβίας είτε εναντίον των Σέρβων πολιτών.
2) Η εθνοκάθαρση των Αλβανών από τις σερβικές δυνάμεις ασφαλείας ήταν μόνο μια πιθανή ενέργεια (στην πραγματικότητα, μόνο στην περίπτωση άμεσης στρατιωτικής δράσης του ΝΑΤΟ κατά της ΟΔΓ) αλλά όχι ένα πραγματικό γεγονός ως λόγος για να ξεκινήσει το ΝΑΤΟ τους καταναγκαστικούς βομβαρδισμούς της ΟΔΓ.
3) Ο ισχυρισμός του ΝΑΤΟ ότι οι σερβικές δυνάμεις ασφαλείας σκότωσαν έως και 100.000 Αλβανούς πολίτες κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Κοσσυφοπέδιο το 1998-1999 ήταν ένα καθαρό προπαγανδιστικό ψέμα, καθώς μετά τον πόλεμο βρέθηκαν μόνο 3.000 πτώματα όλων των εθνικοτήτων στο Κοσσυφοπέδιο.
4) Ο βομβαρδισμός της ΠΓΔΜ προωθήθηκε ως “ανθρωπιστική επέμβαση”, δηλαδή ως νόμιμη και υπερασπίσιμη ενέργεια, που επιστημονικά θα έπρεπε να σημαίνει “…στρατιωτική επέμβαση που πραγματοποιείται για την επίτευξη ανθρωπιστικών και όχι στρατηγικών στόχων”.iii Ωστόσο, σήμερα είναι απολύτως σαφές ότι η επέμβαση είχε απώτερους πολιτικούς και γεωστρατηγικούς στόχους, αλλά όχι ανθρωπιστικούς.
5) Η στρατιωτική επέμβαση του ΝΑΤΟ το 1999 αποτελούσε ευθεία παραβίαση των αρχών διεθνούς συμπεριφοράς του ΟΗΕ, καθώς στον Καταστατικό Χάρτη του ΟΗΕ αναφέρεται ότι
“Όλα τα μέλη απέχουν στις διεθνείς σχέσεις τους από την απειλή ή τη χρήση βίας κατά της εδαφικής ακεραιότητας ή της πολιτικής ανεξαρτησίας οποιουδήποτε κράτους ή με οποιονδήποτε άλλο τρόπο που δεν συνάδει με τους σκοπούς των Ηνωμένων Εθνών”.iv
Αυτό που συνέβη στο Κοσσυφοπέδιο όταν το ΝΑΤΟ ξεκίνησε τη στρατιωτική του εκστρατεία ήταν απολύτως αναμενόμενο και κυρίως ευσεβές από την αμερικανική κυβέρνηση και τους ηγέτες του UCK: Η Σερβία πραγματοποίησε πολύ ισχυρότερη στρατιωτική επίθεση εναντίον του UCK και των Αλβανών που τον υποστήριζαν. Κατά συνέπεια, αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των προσφύγων – έως και 800.000 σύμφωνα με τις πηγές της CIA και του ΟΗΕ. Ωστόσο, η αμερικανική κυβέρνηση παρουσίασε όλους αυτούς τους πρόσφυγες ως θύματα της υπό σερβική ηγεσία πολιτικής συστηματικής και καλά οργανωμένης εθνοκάθαρσης (υποτιθέμενη επιχείρηση “Horse Shoe”), ανεξάρτητα από τα γεγονότα που:
1) Η συντριπτική τους πλειοψηφία δεν ήταν πραγματικοί πρόσφυγες αλλά “τηλεοπτικοί πρόσφυγες” για τα δυτικά μέσα μαζικής ενημέρωσης.
2) Η μειοψηφία τους απλώς διέφευγε από τις συνέπειες των ανελέητων βομβαρδισμών του ΝΑΤΟ.
3) Μόνο ένα μέρος των προσφύγων ήταν τα πραγματικά θύματα της σερβικής πολιτικής της “αιματηρής εκδίκησης” για την καταστροφή της Σερβίας από το ΝΑΤΟ.
Παρ’ όλα αυτά, το τελικό αποτέλεσμα της εκστρατείας εξόρμησης του ΝΑΤΟ εναντίον της ΟΔΓ ήταν ότι το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ εξουσιοδότησε επίσημα τα χερσαία στρατεύματα του ΝΑΤΟ (με την επίσημη ονομασία KFOR)v να καταλάβουν το Κοσσυφοπέδιο και να δώσουν στον UCK ελεύθερα χέρια για να συνεχίσει και να ολοκληρώσει την εθνοκάθαρση της επαρχίας από όλους τους μη Αλβανούς. Αυτή ήταν η αρχή για την ανεξαρτητοποίηση του Κοσσυφοπεδίου, η οποία τελικά ανακηρύχθηκε από το Κοινοβούλιο του Κοσσυφοπεδίου (χωρίς εθνικό δημοψήφισμα) τον Φεβρουάριο του 2008 και αναγνωρίστηκε αμέσως από τις κυριότερες δυτικές χώρες.vi Με αυτόν τον τρόπο, το Κοσσυφοπέδιο έγινε το πρώτο νομιμοποιημένο ευρωπαϊκό κράτος μαφίας. vii Παρ’ όλα αυτά, επιπλέον, οι πολιτικές της ΕΕ και των ΗΠΑ για την αποκατάσταση της ειρήνης στο έδαφος της πρώην Γιουγκοσλαβίας δεν κατάφεραν να αντιμετωπίσουν με επιτυχία την κύρια και σοβαρότερη ίσως πρόκληση για το διακηρυγμένο καθήκον τους να αποκαταστήσουν την περιφερειακή σταθερότητα και ασφάλεια: την τρομοκρατία που συνδέεται με την Αλ Κάιντα, ιδίως στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη αλλά και στο Κοσσυφοπέδιο-Μετόχια.viii
Διλήμματα
Σύμφωνα με τις πηγές του ΝΑΤΟ, η στρατιωτική επέμβαση της συμμαχίας κατά της ΟΔΓ τον Μάρτιο-Ιούνιο του 1999 είχε δύο στόχους:
1. Να εξαναγκάσει τον Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, πρόεδρο της Σερβίας, να αποδεχτεί ένα πολιτικό σχέδιο για το καθεστώς αυτονομίας του Κοσσυφοπεδίου (σχεδιασμένο από την αμερικανική κυβέρνηση).
2. Να αποτρέψει την (υποτιθέμενη) εθνοκάθαρση των Αλβανών από τις αρχές της Σερβίας και τις ένοπλες δυνάμεις τους.
Ωστόσο, ενώ ο πολιτικός στόχος επιτεύχθηκε κατ’ αρχήν, ο ανθρωπιστικός είχε εντελώς αντίθετα αποτελέσματα. Με τους βομβαρδισμούς της ΟΔΓ στις τρεις φάσεις των αεροπορικών επιδρομών το ΝΑΤΟ κατάφερε να αναγκάσει τον Μιλόσεβιτς να υπογράψει μια πολιτικοστρατιωτική συνθηκολόγηση στο Κουμάνοβο στις 9 Ιουνίου 1999, να παραδώσει το Κοσσυφοπέδιο στη διοίκηση του ΝΑΤΟ και ουσιαστικά να εγκρίνει την ισλαμική τρομοκρατία του UCK που ηγείται εναντίον των χριστιανών Σέρβων.i Ένα άμεσο αποτέλεσμα της επιχείρησης ήταν σίγουρα αρνητικό, καθώς οι αεροπορικές επιδρομές του ΝΑΤΟ προκάλεσαν περίπου 3.000 νεκρούς Σέρβους στρατιωτικούς και πολίτες, εκτός από έναν άγνωστο αριθμό νεκρών Αλβανών. Μια έμμεση επίπτωση της επιχείρησης κόστισε πολλούς σκοτωμένους Αλβανούς αμάχους που ακολουθήθηκαν από μαζικές προσφυγικές ροές Αλβανών του Κοσσυφοπεδίουsii καθώς προκάλεσε την επίθεση της σερβικής αστυνομίας και του γιουγκοσλαβικού στρατού. Δεν μπορούμε να ξεχνάμε ότι η μεγαλύτερη κλίμακα εγκλημάτων πολέμου κατά των Αλβανών αμάχων στο Κοσσυφοπέδιο κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών της ΟΔΓ από το ΝΑΤΟ διαπράχθηκε πιθανότατα, σύμφωνα με ορισμένες ερευνητικές έρευνες, από τους Σέρβους πρόσφυγες της Κραϊίνας από την Κροατία, οι οποίοι μετά τον Αύγουστο του 1995 με τις στολές των τακτικών αστυνομικών δυνάμεων της Σερβίας ως εκδίκηση για τις τρομερές αλβανικές θηριωδίες που διαπράχθηκαν στην περιοχή της Κραϊίνας στην Κροατία μόλις πριν από μερικά χρόνια κατά των Σέρβων αμάχωνsiii όταν πολλοί από τους Αλβανούς του Κοσσυφοπεδίου πολέμησαν τους Σέρβους με τις κροατικές στολές.
Το θεμελιώδες δίλημμα είναι γιατί το ΝΑΤΟ υποστήριξε άμεσα τον UCK – μια οργάνωση που προηγουμένως είχε χαρακτηριστεί σαφώς “τρομοκρατική” από πολλές δυτικές κυβερνήσεις, συμπεριλαμβανομένης και της κυβέρνησης των ΗΠΑ; Ήταν γνωστό ότι ο πόλεμος του UCK με αντάρτικη στρατηγικήiv βασιζόταν μόνο στην άμεση πρόκληση των δυνάμεων ασφαλείας της Σερβίας να απαντήσουν με επιθέσεις στις θέσεις του UCK με αναπόφευκτο αριθμό απωλειών μεταξύ των αμάχων. Ωστόσο, αυτά τα αλβανικά θύματα αμάχων δεν κατανοήθηκαν από τις αρχές του ΝΑΤΟ ως “παράπλευρες απώλειες”, αλλά μάλλον ως θύματα σκόπιμης εθνοκάθαρσης. Παρ’ όλα αυτά, όλα τα αμάχους θύματα των βομβαρδισμών του ΝΑΤΟ το 1999 παρουσιάστηκαν από τις αρχές του ΝΑΤΟ ακριβώς ως “παράπλευρες απώλειες” του “δίκαιου πολέμου “v του ΝΑΤΟ κατά του καταπιεστικού καθεστώτος στο Βελιγράδι.
Εδώ θα παρουσιάσουμε τις βασικές (ακαδημαϊκές) αρχές ενός “δίκαιου πολέμου”:
1. Τελευταία λύση – Όλες οι διπλωματικές επιλογές εξαντλούνται πριν από τη χρήση βίας.
2. Δίκαιη αιτία – Ο απώτερος σκοπός της χρήσης βίας είναι η αυτοάμυνα του εδάφους ή του λαού του από στρατιωτική επίθεση των άλλων.
3. Νόμιμη εξουσία – Να υπονοείται από τη νόμιμη συγκροτημένη κυβέρνηση ενός κυρίαρχου κράτους, αλλά όχι από κάποιον ιδιώτη (άτομο) ή ομάδα (οργάνωση).
4. Ορθή πρόθεση – Η χρήση βίας ή ο πόλεμος έπρεπε να ασκείται για ηθικά αποδεκτούς λόγους, αλλά όχι με βάση την εκδίκηση ή την πρόθεση πρόκλησης ζημίας.
5. Λογική προοπτική επιτυχίας – Η χρήση βίας δεν θα πρέπει να ενεργοποιείται σε κάποιο απελπιστικό σκοπό, στον οποίο εκτίθενται ανθρώπινες ζωές χωρίς πραγματικά οφέλη.
6. Αναλογικότητα – Η στρατιωτική επέμβαση πρέπει να έχει περισσότερα οφέλη από τις απώλειες.
7. Διακρίσεις – Η χρήση βίας πρέπει να κατευθύνεται μόνο σε αμιγώς στρατιωτικούς στόχους, καθώς οι άμαχοι θεωρούνται αθώοι.
8. Αναλογικότητα – Η χρησιμοποιούμενη βία δεν πρέπει να είναι μεγαλύτερη από ό,τι χρειάζεται για την επίτευξη ηθικά αποδεκτών στόχων και δεν πρέπει να είναι μεγαλύτερη από την αιτία που προκαλεί.
9. Ανθρωπιά – Η χρήση βίας δεν μπορεί να στρέφεται ποτέ κατά του εχθρικού προσωπικού εάν αυτό έχει αιχμαλωτιστεί (οι αιχμάλωτοι πολέμου) ή τραυματιστεί.vi
Αν αναλύσουμε τη στρατιωτική εκστρατεία του ΝΑΤΟ όσον αφορά τις ακριβώς παραπάνω παρουσιασθείσες βασικές (ακαδημαϊκές) αρχές του “δίκαιου πολέμου”, τα θεμελιώδη συμπεράσματα θα είναι τα εξής
1. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ το 1999 δεν χρησιμοποίησε καμία πραγματική διπλωματική προσπάθεια για τη διευθέτηση της κρίσης του Κοσσυφοπεδίου, καθώς η Ουάσιγκτον απλώς έδωσε το πολιτικο-στρατιωτικό τελεσίγραφο στο Ραμπουγιέ μόνο στη μία πλευρά (Σερβία) να αποδεχθεί ή όχι πλήρως τους απαιτούμενους εκβιασμούς: 1) Να αποσύρει όλες τις σερβικές στρατιωτικές και αστυνομικές δυνάμεις από το Κοσσυφοπέδιο,
2) Να παραχωρήσει τη διοίκηση του Κοσσυφοπεδίου στα στρατεύματα του ΝΑΤΟ και 3) Να επιτρέψει στα στρατεύματα του ΝΑΤΟ να χρησιμοποιήσουν ολόκληρο το έδαφος της Σερβίας για σκοπούς διέλευσης. Με άλλα λόγια, το βασικό σημείο του τελεσίγραφου των ΗΠΑ προς το Βελιγράδι ήταν ότι η Σερβία θα γινόταν εθελοντικά αποικία των ΗΠΑ, αλλά χωρίς την επαρχία του Κοσσυφοπεδίου. Ακόμη και ο τότε πρόεδρος των ΗΠΑ, ο Μπιλ Κλίντον, επιβεβαίωσε ότι η απόρριψη του τελεσίγραφου του Ραμπουγιέ από τον Μιλόσεβιτς ήταν κατανοητή και λογική. Μπορούμε να πούμε ότι η Σερβία το 1999 έκανε το ίδιο που έκανε το Βασίλειο της Σερβίας τον Ιούλιο του 1914 απορρίπτοντας το τελεσίγραφο της Αυστροουγγαρίας, το οποίο ήταν επίσης παράλογο και καταχρηστικό.vii
2. Η αρχή αυτή χρησιμοποιήθηκε καταχρηστικά από τη διοίκηση του ΝΑΤΟ, καθώς καμία χώρα του ΝΑΤΟ δεν δέχθηκε επίθεση ή κατοχή από την ΟΔΓ. Στο Κοσσυφοπέδιο εκείνη την εποχή ήταν ένας κλασικός αντιτρομοκρατικός πόλεμος που εξαπέλυσαν οι κρατικές αρχές εναντίον του παράνομου αυτονομιστικού κινήματος, αλλά που χρηματοδοτήθηκε πλήρως σε αυτή την περίπτωση από τη γειτονική Αλβανία και το ΝΑΤΟ.viii Με άλλα λόγια, αυτή η δεύτερη αρχή του “δίκαιου πολέμου” μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στις αντιτρομοκρατικές επιχειρήσεις των κρατικών αρχών της Σερβίας στην επαρχία του Κοσσυφοπεδίου εναντίον του UCK και όχι στη στρατιωτική επέμβαση του ΝΑΤΟ εναντίον της ΟΔΓ.
3. Η αρχή της νόμιμης αρχής στην περίπτωση της σύγκρουσης στο Κοσσυφοπέδιο το 1998-1999 μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη Σερβία και στους νόμιμους κρατικούς θεσμούς και αρχές της, οι οποίοι αναγνωρίστηκαν ως νόμιμοι από τη διεθνή κοινότητα και κυρίως από τον ΟΗΕ.
4. Οι ηθικά αποδεκτοί λόγοι που χρησιμοποιήθηκαν επίσημα από τις αρχές του ΝΑΤΟ για να δικαιολογήσουν τη στρατιωτική του δράση κατά της ΟΔΓ το 1999 ήταν αρκετά ασαφείς και κυρίως αναπόδεικτοι και καταχρηστικά χρησιμοποιήθηκαν για τους ίδιους τους πολιτικούς και γεωστρατηγικούς σκοπούς στο προσεχές μέλλον. Σήμερα γνωρίζουμε ότι η στρατιωτική εκστρατεία του ΝΑΤΟ δεν βασίστηκε στους ηθικά αποδεδειγμένους ισχυρισμούς για να σταματήσει μια μαζική εκδίωξη των Αλβανών από τα σπίτια τους στο Κοσσυφοπέδιο, καθώς ένας μαζικός αριθμός εκτοπισμένων εμφανίστηκε κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής επέμβασης του ΝΑΤΟ, αλλά όχι πριν.
5. Οι συνέπειες της πέμπτης αρχής εφαρμόστηκαν επιλεκτικά, καθώς μόνο οι Αλβανοί του Κοσσυφοπεδίου επωφελήθηκαν τόσο σε βραχυπρόθεσμη όσο και σε μακροπρόθεσμη προοπτική από τη στρατιωτική εμπλοκή του ΝΑΤΟ στα Βαλκάνια το 1999.
6. Η έκτη αρχή εφαρμόστηκε επίσης πρακτικά μόνο στους Αλβανούς του Κοσσυφοπεδίου, κάτι που ήταν, στην πραγματικότητα, το απώτερο καθήκον των διοικήσεων των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ. Με άλλα λόγια, τα οφέλη της δράσης ήταν συντριπτικά μονόπλευρα. Ωστόσο, από τη μακροπρόθεσμη γεωστρατηγική και πολιτική σκοπιά, η δράση ήταν πολύ κερδοφόρα με ελάχιστες απώλειες για τη δυτική στρατιωτική συμμαχία κατά τη διάρκεια της εκστρατείας.
7. Οι πρακτικές συνέπειες της έβδομης αρχής έγιναν κυρίως αντικείμενο κριτικής, καθώς το ΝΑΤΟ προφανώς δεν έκανε καμία διάκριση μεταξύ στρατιωτικών και πολιτικών στόχων. Επιπλέον, η συμμαχία του ΝΑΤΟ βομβάρδισε σκόπιμα πολύ περισσότερα μη στρατιωτικά αντικείμενα και μη μαχόμενους πολίτες παρά στρατιωτικά αντικείμενα και προσωπικό. Ωστόσο, όλα τα μη στρατιωτικά θύματα των βομβαρδισμών όλων των εθνικοτήτων παρουσιάστηκαν απλώς από την αρχή του ΝΑΤΟ ως αναπόφευκτες “παράπλευρες απώλειες”, αλλά στην πραγματικότητα επρόκειτο για σαφή παραβίαση του διεθνούς δικαίου και μιας από τις βασικές αρχές της έννοιας του “δίκαιου πολέμου”.
8. Η όγδοη αρχή του “δίκαιου πολέμου” σίγουρα δεν τηρήθηκε από το ΝΑΤΟ, καθώς η δύναμη που χρησιμοποιήθηκε ήταν πολύ μεγαλύτερη από αυτή που χρειαζόταν για την επίτευξη των διακηρυγμένων καθηκόντων και κυρίως ήταν πολύ ισχυρότερη από αυτή που διέθετε η αντίπαλη πλευρά. Ωστόσο, οι ηθικά αποδεκτοί στόχοι των δυτικών ιθυνόντων βασίστηκαν σε λανθασμένα και σκόπιμα κακοποιημένα “γεγονότα” σχετικά με τα αλβανικά θύματα του πολέμου στο Κοσσυφοπέδιο το 1998-1999, καθώς ήταν κυρίως με τη “βάναυση σφαγή σαράντα πέντε αμάχων στο χωριό Račak του Κοσσυφοπεδίου τον Ιανουάριο του 1999 “ix , η οποία αποτέλεσε την επίσημη αφορμή για την επέμβαση του ΝΑΤΟ. Παρ’ όλα αυτά, σήμερα είναι γνωστό ότι αυτοί οι Αλβανοί “βάναυσα σφαγιασθέντες άμαχοι” ήταν στην πραγματικότητα μέλη του UCK που σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια του κανονικού αγώνα αλλά δεν εκτελέστηκαν από τις σερβικές δυνάμεις ασφαλείας.x
9. Μόνο η τελευταία αρχή του “δίκαιου πολέμου” τηρήθηκε από το ΝΑΤΟ για τον ίδιο ακριβώς λόγο ότι δεν υπήρχαν αιχμάλωτοι στρατιώτες από την αντίπαλη πλευρά. Οι σερβικές αρχές σεβάστηκαν επίσης αυτή την αρχή, καθώς και οι δύο αιχμάλωτοι πιλότοι του ΝΑΤΟ αντιμετωπίστηκαν ως αιχμάλωτοι πολέμου σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα και μάλιστα απελευθερώθηκαν πολύ σύντομα μετά τη φυλάκισή τους.xi
Συμπεράσματα
Τα κρίσιμα συμπεράσματα του άρθρου μετά τη διερεύνηση της φύσης της “ανθρωπιστικής” στρατιωτικής επέμβασης του ΝΑΤΟ στο Κοσσυφοπέδιο το 1999 είναι:
1. Η στρατιωτική επέμβαση του ΝΑΤΟ κατά της ΟΔΓ κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Κοσσυφοπέδιο το 1998-1999 έγινε κυρίως για πολιτικούς και γεωστρατηγικούς σκοπούς.
2. Ο δηλωτικός “ανθρωπιστικός” χαρακτήρας της επιχείρησης χρησίμευσε απλώς ως τυπικό ηθικό πλαίσιο για την υλοποίηση των πραγματικών στόχων της μεταψυχροπολεμικής πολιτικής των ΗΠΑ στα Βαλκάνια, τα θεμέλια της οποίας τέθηκαν με τις Συμφωνίες του Ντέιτον τον Νοέμβριο του 1995.
3. Η αμερικανική κυβέρνηση του Μπιλ Κλίντον χρησιμοποίησε τον τρομοκρατικό UCK για να πιέσει και να εκβιάσει τη σερβική κυβέρνηση να αποδεχτεί το τελεσίγραφο της Ουάσιγκτον να μετατρέψει τη Σερβία σε στρατιωτική, πολιτική και οικονομική αποικία των ΗΠΑ με μελλοντική ένταξη στο ΝΑΤΟ με αντάλλαγμα την τυπική διατήρηση της εδαφικής ακεραιότητας της Σερβίας.
4. Οι δυτικές κυβερνήσεις χαρακτήρισαν αρχικά τον UCK ως “τρομοκρατική οργάνωση” – ότι η στρατηγική μάχης της άμεσης πρόκλησης των δυνάμεων ασφαλείας της Σερβίας ήταν ηθικά απαράδεκτη και δεν θα οδηγούσε ούτε σε διπλωματική ούτε σε στρατιωτική υποστήριξη.
5. Κατά τη διάρκεια του πολέμου του Κοσσυφοπεδίου το 1998-1999, ο UCK, ουσιαστικά, χρησίμευσε ως χερσαίες δυνάμεις του ΝΑΤΟ στο Κοσσυφοπέδιο για την άμεση αποσταθεροποίηση της κρατικής ασφάλειας της Σερβίας, οι οποίες ηττήθηκαν στρατιωτικά στις αρχές του 1999 από τις τακτικές αστυνομικές δυνάμεις της Σερβίας.
6. Οι επιδρομές του ΝΑΤΟ το 1999 είχαν ως κύριο στόχο να εξαναγκάσουν το Βελιγράδι να παραχωρήσει την επαρχία του Κοσσυφοπεδίου στη διοίκηση των ΗΠΑ και της ΕΕ για να τη μετατρέψουν στη μεγαλύτερη στρατιωτική βάση των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ στην Ευρώπη.
7. Η “ανθρωπιστική” επέμβαση του ΝΑΤΟ το 1999 εναντίον της ΟΔΓ παραβίασε σχεδόν όλες τις αρχές του “δίκαιου πολέμου” και του διεθνούς δικαίου – μια επέμβαση που έγινε ένα από τα καλύτερα παραδείγματα στη μεταψυχροπολεμική ιστορία της άδικης χρήσης καταναγκαστικής ισχύος για πολιτικούς και γεωστρατηγικούς σκοπούς και ταυτόχρονα μια κλασική περίπτωση καταναγκαστικής διπλωματίας που ενέπλεξε πλήρως τις δυτικές κυβερνήσεις.
8. Περίπου 50. 000 στρατιώτες του ΝΑΤΟ που εκτοπίστηκαν στο Κοσσυφοπέδιο μετά τις 10 Ιουνίου 1999 δεν εκπλήρωσαν τα βασικά καθήκοντα της αποστολής τους: 1) Την αποστρατιωτικοποίηση του UCK, καθώς ο παραστρατιωτικός αυτός σχηματισμός δεν αφοπλίστηκε ποτέ σωστά. 2) Την προστασία όλων των κατοίκων του Κοσσυφοπεδίου, καθώς μόνο μέχρι τον Ιανουάριο του 2001 υπήρξαν τουλάχιστον 700 πολίτες του Κοσσυφοπεδίου που δολοφονήθηκαν σε εθνοτική βάση (οι περισσότεροι από αυτούς ήταν οι Σέρβοι). 3) Τη σταθερότητα και την ασφάλεια της επαρχίας, καθώς οι περισσότεροι Σέρβοι και άλλοι μη Αλβανοί εγκατέλειψαν την επαρχία ως συνέπεια της συστηματικής πολιτικής εθνοκάθαρσης που διέπραξε ο UCK στην εξουσία μετά τον Ιούνιο του 1999.
9. Η ανταμοιβή των ΗΠΑ για την αφοσίωση του UCK ήταν η τοποθέτηση μελών του στρατού σε καίριες κυβερνητικές θέσεις της σημερινής “ανεξάρτητης” Δημοκρατίας του Κοσσυφοπεδίου, η οποία έγινε το πρώτο ευρωπαϊκό κράτος που διοικείται από τους ηγέτες μιας πρώην τρομοκρατικής οργάνωσης που άρχισε αμέσως μετά τον πόλεμο να εφαρμόζει μια πολιτική εθνοκάθαρσης όλων των μη αλβανικών πληθυσμών και να εξισλαμίζει την επαρχία.
10. Ο απώτερος εθνικοπολιτικός στόχος του UCK που βρίσκεται στην εξουσία στο Κοσσυφοπέδιο ήταν να συμπεριλάβει την επαρχία αυτή στη Μεγάλη Αλβανία που είχε σχεδιαστεί από την Πρώτη Αλβανική Ένωση του Πρίζρεν το 1878-1881 και υλοποιήθηκε για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.i
11. Πιθανώς, η κύρια συνέπεια της κατοχής του Κοσσυφοπεδίου από το ΝΑΤΟ μετά τον Ιούνιο του 1999 μέχρι σήμερα είναι η συστηματική καταστροφή της χριστιανικής (σερβικής) πολιτιστικής κληρονομιάς και ιδιαιτερότητας της επαρχίας, ακολουθούμενη από τον προφανή και ολοκληρωμένο εξισλαμισμό της και επομένως τη μετατροπή του Κοσσυφοπεδίου σε ένα νέο ισλαμικό κράτος.
12. Όσον αφορά την περίπτωση της κρίσης του Κοσσυφοπεδίου το 1998-1999, η πρώτη και αυθεντική “ανθρωπιστική” παρέμβαση ήταν αυτή των δυνάμεων ασφαλείας της Σερβίας κατά του τρομοκρατικού UCK, προκειμένου να διαφυλαχθούν οι ανθρώπινες ζωές των Σέρβων και των Αλβανών που αντιτίθενται στον UCK στην επαρχία.
13. Το Βαλκανικό Σύμφωνο Σταθερότητας τόσο για τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη όσο και για το Κοσσυφοπέδιο-Μετόχια επιχείρησε να υποβαθμίσει την παραδοσιακή έννοια της κυριαρχίας δίνοντας μια πλήρη πρακτική δυνατότητα στον διοικητικό έλεγχο του ΟΗΕ (στην πραγματικότητα της Δύσης) σε αυτά τα δύο πρώην γιουγκοσλαβικά εδάφη.ii
14. Η “ανθρωπιστική” επέμβαση του ΝΑΤΟ το 1999 κατά της ΟΔΓ παραβίασε σαφώς τα αναγνωρισμένα διεθνή πρότυπα μη επέμβασης, που βασίζονται στην αρχή του “απαραβίαστου των συνόρων” και υπερβαίνουν την ιδέα του “δίκαιου πολέμου”, σύμφωνα με την οποία η αυτοάμυνα είναι ο κρίσιμος λόγος ή τουλάχιστον η τυπική αιτιολόγηση για τη χρήση βίας.
15. Ενώ το ΝΑΤΟ εκπλήρωσε διακηρυκτικά “τη διεθνή ευθύνη για την προστασία” (των Αλβανών) βομβαρδίζοντας σφοδρά τη Σερβία και πάρα πολύ λίγο το Μαυροβούνιο, παρακάμπτοντας το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, είναι σαφές ότι αυτή η 78ήμερη τρομοκρατική προσπάθεια ήταν αντιπαραγωγική, καθώς “δημιούργησε τόσα ανθρώπινα βάσανα-πρόσφυγες όσα και ανακούφισε “iii.
16. Το θεμελιώδες ερώτημα σχετικά με τις “ανθρωπιστικές” επεμβάσεις στο Κοσσυφοπέδιο σήμερα είναι γιατί οι δυτικές κυβερνήσεις δεν προβαίνουν σε μια άλλη “ανθρωπιστική” στρατιωτική αναγκαστική επέμβαση μετά τον Ιούνιο του 1999 για να αποτρέψουν περαιτέρω εθνοκάθαρση και βάναυση παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων εναντίον όλου του μη αλβανικού πληθυσμού στο Κοσσυφοπέδιο αλλά κυρίως εναντίον των Σέρβων;
17. Τέλος, η στρατιωτική επέμβαση του ΝΑΤΟ θεωρήθηκε από πολλούς κοινωνικούς κονστρουκτιβιστές ως φαινόμενο “πολεμικών δημοκρατιών” ως απόδειξη του τρόπου με τον οποίο οι ιδέες της φιλελεύθερης δημοκρατίας “υπονομεύουν τη λογική της θεωρίας της δημοκρατικής ειρήνης “iv.
Δρ Vladislav B. Sotirovic
Πρώην καθηγητής πανεπιστημίου
Ερευνητής στο Κέντρο Γεωστρατηγικών Μελετών
Βελιγράδι, Σερβία
www.geostrategy.rs
sotirovic1967@gmail.com © Vladislav B. Sotirovic 2024
Αναφορές:
Taw, F. L. Wehling, K. P,
Thomson Wadsworth, 2004, 319.
2 A. Heywood, Global Politics, Νέα Υόρκη: A: Palgrave Macmillan, 2011, 320.
3 Στο ίδιο, 319.
4 J. Haynes, P. Hough, Sh. Malik, L. Pettiford, World Politics, Harlow: Pearson
Education Limited, 2011, 639.
5 Το ψήφισμα 1244 του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ στις 10 Ιουνίου 1999. Η βασική αποστολή της KFOR
Οι βασικές αρμοδιότητες της ΚFOR ήταν οι εξής:
1) Η προστασία των επιχειρήσεων βοήθειας.
2) Η προστασία όλου του πληθυσμού του Κοσσυφοπεδίου.
3) Να δημιουργήσει μια σταθερή ασφάλεια στην επαρχία, προκειμένου το διεθνές
διοίκηση μπορεί να λειτουργήσει κανονικά.
6. Αυτή η αναγνώριση της αυτοανακηρυχθείσας ανεξαρτησίας του Κοσσυφοπεδίου από μια δημοκρατική χώρα της Σερβίας με ένα φιλοδυτικό καθεστώς, έδωσε ουσιαστικά τη νίκη στους Αλβανούς ριζοσπαστών του Κοσσυφοπεδίου της εθνοκάθαρσης μετά τον Ιούνιο του 1999. Οι Αλβανοί του Κοσσυφοπεδίου
άρχισαν τις φρικαλεότητες εναντίον των Σέρβων αμέσως μετά τη συμφωνία του Κουμάνοβο το τον Ιούνιο του 1999, όταν ο UCK επέστρεψε στο Κοσσυφοπέδιο μαζί με την κατοχή του ΝΑΤΟ. με τα χερσαία στρατεύματα του ΝΑΤΟ. Μέχρι τον Φεβρουάριο του 2008 υπήρχαν περίπου 200.000 εκδιωγμένοι Σέρβοι από το Κοσσυφοπέδιο.
Κοσσυφοπέδιο και 1.248 μη Αλβανοί οι οποίοι σκοτώθηκαν σε ορισμένες περιπτώσεις πολύ βάναυσα.
Ο αριθμός των απαχθέντων μη Αλβανών δεν είναι ακόμη γνωστός, αλλά πιθανότατα η πλειονότητα των σκοτώθηκαν. Υπήρχαν 151 σερβικά ορθόδοξα πνευματικά και πολιτιστικά μνημεία στο Κοσσυφοπέδιο που καταστράφηκαν από τους Αλβανούς εκτός από 213 τζαμιά που χτίστηκαν με οικονομικά
υποστήριξη από τη Σαουδική Αραβία. Πριν από την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας του Κοσσυφοπεδίου, υπήρχαν 80 τοις εκατό των νεκροταφείων τα οποία είτε καταστράφηκαν ολοσχερώς είτε βεβηλώθηκαν εν μέρει από τους οι Αλβανοί. Για το δικαίωμα του Κοσσυφοπεδίου στην ανεξαρτησία, βλ. Sterio, The Right to Self-
Determination under International Law: “Selfistans”, Secession, and the Rule of the Great Powers, Νέα Υόρκη-Λονδίνο: Routledge, Taylor & Francis Group, 2013, 116-129].
Σχετικά με την απόσχιση από τη σκοπιά του διεθνούς δικαίου, βλέπε [M. G. Kohen, Secession: International Law Perspectives, New York: Cambridge University Press, 2006].
7 T. Burghardt, “Kosovo: Κοσσυφοπέδιο: Το κράτος της μαφίας της Ευρώπης. Hub of the EU-NATO Drug Trail”, 22- 12-2010, http://www.globalresearch.ca/kosovo-europe-s-mafia-state-hub-of-the-eu-nato-. drug-trail/22486.
8 J. Haynes, P. Hough, Sh. Malik, L. Pettiford, World Politics, Harlow: Pearson. Education Limited, 2011, 588.
9 Για τη “δίκαιη ειρήνη”, βλ. Allan, A. Keller (επιμ.), What is a Just Peace?, Oxford-New York: Oxford University Press, 2006].
10 Σύμφωνα με τις επίσημες δυτικές πηγές, ακόμη και έως και το 90 τοις εκατό του Κοσσυφοπεδίου αλβανικού πληθυσμού έγινε πρόσφυγας κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής επέμβασης του ΝΑΤΟ. Ως εκ τούτου, αυτό θα πρέπει να είναι ο μεγαλύτερος εκτοπισμός αμάχων στην Ευρώπη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Παρ’ όλα αυτά, όλοι αυτοί οι Αλβανοί πρόσφυγες θεωρούνται αναμφισβήτητα “εκδιωγμένοι” από το σπίτια τους από τις δυνάμεις ασφαλείας της Σερβίας και τον γιουγκοσλαβικό στρατό.
11 Για παράδειγμα, στην επιχείρηση “Medak Pocket” στις 9 Σεπτεμβρίου 1993 σκοτώθηκαν περίπου 80 Σέρβοι πολίτες από τις κροατικές δυνάμεις [В. Ђ. Мишина (уредник), Република Српска Крајина: Десет година послије, Београд: Добра воља Београд, 2005, 35] στην οποία υπηρέτησαν και Αλβανοί του Κοσσυφοπεδίου.
12 Ο “αντάρτικος” ή “ανταρτοπόλεμος” διεξάγεται από άτακτα στρατεύματα που χρησιμοποιούν κυρίως τακτικές που προσαρμόζονται στα γεωγραφικά χαρακτηριστικά του εδάφους. Το κρίσιμο χαρακτηριστικό του τακτικής του αντάρτικου πολέμου είναι ότι χρησιμοποιεί την κινητικότητα και τον αιφνιδιασμό αλλά όχι τις άμεσες μετωπικές μάχες με τον εχθρό. Συνήθως, οι άμαχοι πληρώνουν το υψηλότερο τίμημα κατά τη διάρκεια του Αντάρτικου πολέμου. Με άλλα λόγια, πρόκειται για “πόλεμο που διεξάγεται από άτακτους ή αντάρτες, συνήθως εναντίον τακτικών, ένστολων δυνάμεων, χρησιμοποιώντας τακτικές “χτύπημα και τρέξιμο”, ενέδρες και άλλες τακτικές που επιτρέπουν σε μικρότερο αριθμό ανταρτών να κερδίζουν μάχες εναντίον αριθμητικά ανώτερων, συχνά βαριά οπλισμένες τακτικές δυνάμεις” [P. R. Viotti, M. V. Kauppi, Διεθνείς σχέσεις και World Politics: Harlow: Pearson Education Limited, 2009,
544]. Όσον αφορά τον πόλεμο του Κοσσυφοπεδίου το 1998-1999, η ανασυγκρότηση των αλβανικών Η στρατηγική του αλβανικού αντάρτικου έχει ως εξής: “…μια περίπολος της αστυνομίας περνάει από ένα χωριό, όταν ξαφνικά ανοίγουν πυρ και κάποιοι αστυνομικοί σκοτώνονται και τραυματίζονται. Οι αστυνομικοί ανταποδίδουν τα πυρά και η περαιτέρω εξέλιξη εξαρτάται από τη δύναμη της επαναστατικής μονάδας που εμπλέκεται. Αν το χωριό
φαίνεται καλά προστατευμένο και επικίνδυνο για επίθεση από τις συνήθεις μονάδες, οι τελευταίες σταματάνε και ζητάει πρόσθετη υποστήριξη. Αυτή φτάνει συνήθως ως παραστρατιωτική μονάδα, η οποία εξαπολύει σφοδρή επίθεση” [P. V. Grujić, Kosovo Knot, Πίτσμπουργκ, Pennsylvania: RoseDog Books, 2014, 193].
13 Ο “δίκαιος πόλεμος” θεωρείται ότι είναι ένας πόλεμος που έχει σκοπό να ικανοποιήσει ορισμένες ηθικές
πρότυπα, και ως εκ τούτου είναι (υποτίθεται) ηθικά δικαιολογημένος.
14 A. Heywood, Global Politics, Νέα Υόρκη: Palgrave Macmillan, 2011, 257.
15 М. Радојевић, Љ. Димић, Србија у Великом рату 1914-1915, Београд: Српска књижевна задруга-Београдски форум за свет равноправних, 2014, 94-95.
16 Για παράδειγμα, η Αλβανία προμήθευσε με όπλα τους Αλβανούς αυτονομιστές του Κοσσυφοπεδίου το 1997 όταν περίπου 700.000 όπλα “κλάπηκαν” από τον αλβανικό όχλο από το στρατό της Αλβανίας αποθήκες, αλλά η πλειονότητα αυτών των όπλων βρήκε το δρόμο της ακριβώς προς τη γειτονική Κοσσυφοπέδιο. Τα μέλη του UCK εκπαιδεύτηκαν στην Αλβανία με τη βοήθεια του ΝΑΤΟ. στρατιωτικών εκπαιδευτών του ΝΑΤΟ και στη συνέχεια στάλθηκαν στο Κοσσυφοπέδιο.
17 R. J. Art, K. N. Waltz (επιμ.), Η χρήση της βίας: Στρατιωτική ισχύς και διεθνής Politics, Lanham-Boulder-New York-Toronto-Oxford: Rowman & Littlefield. Publishers, Inc., 2004, 257.
18 В. Б. Сотировић, Огледи из југославологије, Виљнус: приватно издање, 2013,
19-29.
19 Για την “ανθρωπιστική” επέμβαση του ΝΑΤΟ στην ΟΔΓ το 1999, βλ. περισσότερα στο [G. Szamuely, Bombs for Peace (Βόμβες για την ειρήνη): NATO’s Humanitarian War on Yugoslavia, Άμστερνταμ: Amsterdam University Press, 2013].
20 Η Μεγάλη Αλβανία ως σχέδιο “προβλέπεται να είναι μια περιοχή περίπου 90.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων (36.000 τετραγωνικά μίλια), που θα περιλαμβάνει το Κοσσυφοπέδιο, την Ελλάδα, τη Μακεδονία, τη Σερβία και την Μαυροβούνιο” [J. Haynes, P. Hough, Sh. Malik, L. Pettiford, World Politics, Harlow:
Pearson Education Limited, 2011, 588].
21 R. Johnson, “Reconstructing the Balkans: Οι επιπτώσεις μιας παγκόσμιας διακυβέρνησης approach”, M. Lederer, P. Müller (eds.), Criticizing Global Governance, New York: Palgrave Macmillan, 2005, 177.
22 A. F. Cooper, J. Heine, R. Thakur (επιμ.), The Oxford Handbook of Modern Diplomacy, Oxford-New York: Oxford University Press, 2015, 766.
23 J. Haynes, P. Hough, Sh. Malik, L. Pettiford, World Politics, Harlow: Pearson. Education Limited, 2011, 225.